RADZYŃ CHEŁMIŃSKI - Zamek Krzyżacki Komturski z XIII w. (woj.kuj. - pomorskie, pow.grudziądzki)

Widok zamku od południowego - wschodu.

Zamek Krzyżacki w Radzyniu Chełmińskim pochodzi z XIII wieku i znajduje się tuż za miastem, nad częściowo wyschniętym już jeziorem zamkowym. Naprawdę dokładna data rozpoczęcia budowy zamku nie jest znana. Najprawdopodobniej zaraz po nadaniu praw miejskich z 1234 roku Krzyżacy postawili drewniano - ziemną budowlę obronną.

Brama zamku właściwego.

Natomiast budowlę ceglaną, której pozostałości możemy podziwiać do dnia dzisiejszego, zaczęto budować pod koniec XIII lub na początku XIV wieku. Nie wiadomo też dokładnie ile czasu budowano zamek. Wiadomo jednak między innymi, że już w roku 1285 funkcjonowała kaplica zamkowa a sam zamek, w pełnej swej okazałości, zaistniał przed rokiem 1329.

Zamek od południa.

A to dlatego, że właśnie w tym roku pierwszego lipca, na zamku w Radzyniu odbył się duży zjazd, w którym wziął udział sam wielki mistrz a także całe duchowieństwo i rycerstwo ziemi chełmińskiej. 
Radzyń przeszedł wiele batalii, pierwsze walki, wówczas jeszcze o drewniano - ziemną strażnicę miały miejsce w XIII wieku, w 1234 i 1278 roku. Potem w 1330 roku odparto atak wojsk polsko - litewskich pod dowództwem Władysława Łokietka i Giedymina. Jednak największej próbie wartości obronnych zamek został poddany przez oddziały króla Władysława Jagiełły, które rozpoczęły dwumiesięczne oblężenie bezpośrednio po bitwie pod Grunwaldem.

Wieża południowo - zachodnia.

Po zdobyciu zamku, król oddaje go we władanie Jaśkowi Sokołowi z Lamberku, niestety kilka dni później zostaje otruty a następnymi dowódcami zostają Dobiesław Puchała z Węgrowa i Wojciech Malski Herbu Nałęcz. Jeszcze w tym samym roku Krzyżacy pod dowództwem namiestnika zakonnego, Henryka von Plauen próbują odbić zamek ale oblegającym nie udaje się go zdobyć.

Dziedziniec oraz fragment skrzydła wschodniego.

Dziedziniec zamkowy.

Zamek pozostaje w rękach Polskich do lutego 1411 roku, kiedy to zostaje podpisany I pokój toruński. W czasie wojny trzynastoletniej mieszczanie Radzynia aktywnie przyłączyli się do Związku Pruskiego. Zakończeniem wojny był II pokój toruński zawarty 1466 roku, który to Radzyń jak i całą ziemię chełmińską włączył do nowo utworzonej dzielnicy Polski a mianowicie do Prus Królewskich. Zamek stracił wówczas na znaczeniu militarnym, pełnił raczej funkcje gospodarcze i administracyjne. Zamkiem wtedy władali starostowie. W wieku XVI starostami na zamku byli Dąbrowscy herbu Virgo Violatta, przodkowie generała Jana Henryka Dąbrowskiego.

Podczas ostatniej wojny polsko - krzyżackiej prowadzonej w latach 1519 - 1521, zamek w Radzyniu spełniał role punktu zbornego dla pospolitego ruszenia ziemi chełmińskiej, a następnie kwaterę wojsk Królewskich. Zamek zniszczeniu głównie uległ w 1628 roku kiedy to najechali go Szwedzi w celu poszukiwania skarbów i prowadzili ostrzał od strony północnej.

Widok od północnego zachodu.

Po rozbiorze Polski w 1772 roku Radzyń przeszedł w ręce administracji pruskiej która od 1780 roku zezwoliła na rozbiórkę zamku. Materiał z rozbiórki, jak i z pobliskich zamków w Grudziądzu, Pokrzywnie, Rogóźnie, trafił na budowę Cytadeli w Grudziądzu także na budowę domów i ratusza w Radzyniu. Na szczęście rozbiórka została wstrzymana w 1837 roku i w latach następnych rozpoczęto prace konserwatorskie. Po II wojnie światowej w latach 1961 - 1968 kontynuowano badania i prace mające na celu trwałe zabezpieczenie ruin.

Rekonstrukcja zamku w XIV w. wg. C. Steinbrechta.

Zamek składał się z 3 części: zamku właściwego - domu konwentu, przedzamcza południowego i wschodniego. Do dziś zachowała się w majestatycznej ruinie pierwsza część oraz mur otaczający drugą. Przedzamcze południowe, na którym dziś funkcjonuje boisko sportowe, zostało poznane ale za to przedzamcze wschodnie pozostaje zagadką. 

Przedzamcze południowe.

Wiadomo, że prowadził przez nie wjazd do zamku i że sąsiadowało ono z jeziorem. W sumie, aby dostać się do domu konwentu trzeba było pokonać 3 obronne bramy i mosty. Zamek właściwy posiada plan zbliżony do kwadratu o boku 52 m. W czterech narożach znajdowały się wysokie na 36 m. wieże (zachowały się 2), natomiast w płn.- zach. części dziedzińca stała potężna i jeszcze wyższa ośmioboczna baszta - stołp. Niestety dziś można zobaczyć tylko jej zrekonstruowane fundamenty.

Relikty ośmiobocznej wieży.

Innym zniszczonym elementem było "gdanisko" czyli wieża latrynowa, łącząca arkadowym gankiem skrzydło zachodnie zamku z murem obronnym. 

Pozostałości "gdaniska".

Rozplanowanie wnętrz zamku było typowe jak dla warowni krzyżackich. Sale reprezentacyjne i mieszkalne zajmowały pierwsze piętra, parter i piwnice przeznaczono na cele gospodarcze, najwyższe pełniły funkcje obronne. W najbardziej okazałym skrzydle południowym, poza bramą i pomieszczeniem dla straży znajdowała się kaplica i refektarz, we wschodnim kapitularz i dormitorium, w północnym infirmeria a w zachodnim mieszkania komtura. Do dziś zachowała się tylko kaplica i to od niej zaczyna się zwiedzanie zamku. Można tam zobaczyć makietę zamku i galerię zdjęć, niestety nie ma oryginalnych sklepień,bo po wojnie kaplicę zabezpieczono płytą żelbetową. 

W kaplicy.

Przetrwał jednak ciekawy portal z dominującym kolorem żółtym. W przylegającej do kaplicy wieży narożnej, znajdowała się zakrystia a powyżej niej skarbiec zakonny. Wszystkie skrzydła zamku były dwupiętrowe i podpiwniczone (odgruzowano tylko piwnice pod skrzydłem płd. i wsch.)

Piwnice.

Mury ozdobiono cegłą zendrówką w układzie rombowym. Po wojnie częściowo je zrekonstruowano - wyraźnie widać jaśniejszą partię cegieł. Na przedzamczu południowym zlokalizowane były: piekarnia, browar, spichrz, wozownia, stajnie itp. obiekty gospodarcze. Obronę zapewniał mur obwodowy i dwie wieże od strony zamku właściwego, z których wschodnia była równocześnie drugą wieżą bramną.

Ruiny zamku znajdują się przy drodze wojewódzkiej nr. 534 prowadzącej z Rypina do Grudziądza.
Będąc pierwszy raz w Radzyniu, zachowane w ruinie potężne ceglane mury wywarły na mnie ogromne wrażenie. Przyznam się, że to jeden z moich ulubionych zamków krzyżackich. Jako ciekawostkę dodam (zapewne większość "Zamkołazów" o tym wie), że na zamku kręcony był pięcioodcinkowy serial "Pan Samochodzik i Templariusze" z 1972 roku, ze Stanisławem Mikulskim w roli tytułowej.